Polarisatie. Mensen komen, lijkt het, steeds meer tegenover elkaar te staan. We bijten ons steeds meer vast in onze overtuigingen, onze aannames, en verliezen de verbinding met de ander. In dit artikel doe ik een poging om te kijken wat we op wereldschaal kunnen hebben aan theorieën en visies die ontwikkeld zijn voor coaching en therapie. Ik richt me daarbij op twee kennisgebieden die mij na aan het hart liggen: Mentaliseren enerzijds en Voice Dialogue anderzijds. Ik baseer me op wat ik schreef in mijn boek Omgaan met ongemak in coaching en training (zie noot 1). In dat boek beperkte ik me tot situaties uit de coachings- en trainingspraktijk. In dit artikel ga ik op zoek naar wat Mentaliseren en Voice Dialogue breder kunnen betekenen bij het fenomeen van polarisatie dat we tegenwoordig zo veel tegenkomen in de media, de politiek en ook in de samenleving als geheel.
Mijn werkelijkheid is de waarheid
Dirk de Wachter, de bekende Vlaamse psychiater, heeft een prachtig boek geschreven, Borderline Times (zie noot 2), waarin hij de samenleving legt langs de lat van de negen criteria voor de individuele borderline persoonlijkheidsstructuur. Zijn conclusie is dat de huidige maatschappij zich kenmerkt door vergelijkbare criteria als verlatingsangst, onaangepaste agressie, impulsiviteit e.d. Analoog aan zijn gedachtegang vroeg ik me af of de theorievorming rond mentaliseren ook toegepast kan worden op wat we momenteel zien in de samenleving. Een aantal kernbegrippen laat ik de revue passeren.
Mentaliserend vermogen
Onder mentaliserend vermogen verstaan we met name de capaciteit tot zelfreflectie en inlevingsvermogen. Dit betekent dat je kunt snappen waarom je doet zoals je doet en wat daarbij de achterliggende gedachten, gevoelens, motieven en intenties zijn. Het houdt ook in dat je je kunt inleven in de ander en nieuwsgierig bent naar wat achter zijn of haar gedrag de gedachten, gevoelens, motieven en intenties zijn. Mentaliseren betekent dat je je eigen denk- en gevoelswereld kunt relativeren, omdat je inziet dat jouw visie slechts één interpretatie is van hoe de wereld in elkaar zit (zie noot 3). Dit is niet eenvoudig, want het vraagt inspanning om niet uit te gaan van de absoluutheid van je eigen referentiekader. Het is eenvoudiger om uit te gaan van het adagium: mijn werkelijkheid is de waarheid.
Equivalente ervaringsmodus
Als mensen zo redeneren, dan zitten ze volgens de mentaliserende theorie in de equivalente ervaringsmodus. Daarmee bedoelen we dat er een gelijk(=)teken staat tussen de gebeurtenissen in de buitenwereld en hoe ik die innerlijk ervaar. Ik interpreteer de wereld niet, nee, de wereld is zoals ik hem zie. Tevens brengt dit vaak een zwart-wit denken met zich mee zonder nuances en grijstinten. De equivalente modus duidt op een minder goed ontwikkeld mentaliserend vermogen, althans als iemand daar vaak blijk van geeft. Want we kunnen allemaal minder goed mentaliseren bij stress, hoge emoties als ernstig verdriet, spannende situaties en zelfs verliefdheid (zie noot 3).
Analoog aan Dirk de Wachter zou ik de hypothese willen opstellen dat door de huidige spanning in de wereld veel mensen, die wellicht eerder wel goed konden mentaliseren, terugvallen in de equivalente modus op tal van gebieden. Het hoeft geen betoog dat sommige politici hiervan sterk getuigen, zowel in de USA als in Nederland. Leiders in de equivalente modus spreken veel mensen aan, omdat het je ontslaat van zelfreflectie en inlevingsvermogen, een vermoeiende bezigheid. Deze leiders hebben er dus ook belang bij om hun werkelijkheid als de waarheid te presenteren, zelfs als die waarheid gelogen is. Nu gaan we in de coachings- en therapiepraktijk ervan uit dat denken en voelen vanuit de equivalente modus onbewust gebeurt. Ik ben er niet zeker van of dit ook opgaat voor politici, die er belang bij hebben om zaken op een te eenvoudige manier voor te stellen.
Krampachtig aangehaakt of afgehaakt
Een ander kenmerk van de equivalente modus is dat die vaak gepaard gaat met hoge emoties. Mensen kunnen snel vervallen in een attached houding, wat inhoudt dat je krampachtig aangehaakt bent in wat je vindt dat er moet gebeuren. Je bent overtuigd dat jij het goed ziet en dat je weet hoe iets aangepakt moet worden. Je hebt gelijk, vind je, en de anderen snappen het niet of zijn gek. Je bent wellicht anderen fanatiek aan het overtuigen. Want: je hebt geen emoties, je bent je emoties. Krijg je tegenwerking, en gaat het niet zoals jij wilt, dan vervallen sommigen in een detached houding. Dat betekent krampachtig afgehaakt zijn. Je concludeert dat het allemaal geen zin heeft, niks werkt en niemand snapt wat er eigenlijk moet gebeuren. Je keert je van alles af en trekt je terug op je eigen gelijk. Je valt samen met moedeloosheid, wanhoop en uitzichtloosheid. Met beide houdingen geven mensen vaak blijk van externaliseren: de anderen snappen het niet, weten niet waarover ze praten, de anderen zijn dom of gek. Het zal duidelijk zijn dat vanuit een dergelijke houding polarisatie op de loer ligt en soms onvermijdelijk is.
Voice Dialogue
Laten we het fenomeen van polarisatie ook vanuit een ander gedachtegoed bekijken, Voice Dialogue en de Psychologie van de Ikken. Met deze bril kunnen we zeggen dat bij polarisatie mensen zich vastbijten in iets vanuit een sterk ontwikkelde Ik, een primaire kant die vooraan in hun persoonlijkheidsbus zit en het stuur stevig in handen heeft (zie noot 4). Deze kant kan verschillende namen hebben: de gelijkhebber, de overtuiger, de drammer, de rationele, maar ook de kant die begaan is met de wereld, die het leed niet aan kan zien, die wil dat het anders is. Aan de basis kan de overtuiging van het eigen gelijk liggen, en/of ook verontwaardiging dat het loopt zoals het loopt. Hoe de uitingsvorm ook is, kenmerkend voor het gedachtegoed van Voice Dialogue is dat onze sterk ontwikkelde kanten (primaire Ikken genoemd) er zijn om onze kwetsbaarheid te beschermen. Analoog aan de equivalente modus hebben sommige van onze primaire ikken de overtuiging dat hun werkelijkheid de waarheid is. Of het nu gaat om het aanhangen van complottheorieën of bepaalde extreme politieke opvattingen, bij polarisatie proberen onze primaire ikken ons te helpen door ons standpunt te onderbouwen en zo goed mogelijk over te brengen. Zelfs als die onderbouwing gebaseerd is op leugens.
Welke kwetsbaarheid?
Interessant is het om te onderzoeken welke kwetsbaarheid eigenlijk in het spel is. Om één voorbeeld te noemen. In de jaren ’80 van de vorige eeuw liep iemand in een homo-demonstratie met het bord: ‘Hier loopt uw angst’. Judith Butler schrijft in haar recente boek Wie is er bang voor gender (zie noot 5) uitgebreid waar de huidige hysterie rond LHBTQ+ en transgender mee te maken heeft. Er wordt een fictieve dreiging gecreëerd rondom bijvoorbeeld seksuele voorlichting aan kinderen en het gegeven dat sommige mensen zich niet thuis voelen in het geslacht dat hun bij geboorte is toegedicht. Fascinerend, verbijsterend en zorgwekkend is daarbij de rol van het Vaticaan. Het gaat het Vaticaan bij transgender niet zozeer om het feit dat mensen bijvoorbeeld een andere seksualiteit beleven dan de Kerk wenselijk acht, maar om het gegeven dat het niet aan de mens is om te bepalen van welk geslacht je bent. Dat is bij de geboorte door god gegeven en de wereldorde stort in als iedereen maar zelf een beetje gaat knutselen. We zien hier dat er primaire ikken opstaan die een vaststaand idee hebben over wat ‘natuurlijk’, wat ‘normaal’ is. Ook hier is mijn werkelijkheid de waarheid, en zijn anderen bedreigend voor mijn eigen wereldbeeld. Maar zoals Harari schrijft in zijn magistrale boek Sapiens: ‘Natuur maakt mogelijk, cultuur verbiedt’ (zie noot 6).
Wat maakt inleven in de ander zo moeilijk?
De kwetsbaarheid in dit voorbeeld is de angst dat als mensen een andere genderidentiteit ervaren dan bij de geboorte toegedicht, dit wellicht alles op losse schroeven zet wat betreft mijn eigen gevoel van identiteit. Deze angst moeten we serieus nemen. Ons inleven in de ander betekent ook voor minderheidsgroepen de uitdaging om ons te verplaatsen in de angst die de ander reëel ervaart. Dit is niet eenvoudig om twee redenen.
Allereerst is het om psychologische redenen niet eenvoudig, want het is makkelijker om de ander van discriminatie te betichten (wat meestal nog waar is ook). Als je gediscrimineerd wordt, sta je niet te springen om je in te leven in het gevoelsleven van de ander die je discrimineert. Dat is heel begrijpelijk. Toch ligt daar wel de uitdaging. Kan ik nieuwsgierig zijn naar wat maakt dat iemand zich bedreigd voelt door het gegeven transgender? Welk gevoel van man- of vrouw zijn wordt geraakt, en waarom vindt iemand dat bedreigend? En: kan ik verbinding met de ander maken, door in mijzelf op zoek te gaan welke kant van mij zich ook kwetsbaar voelt in kwesties van identiteit? En zo mogelijk: welke verstoten delen van mijzelf draagt de ander waar ik op reageer? Bijvoorbeeld: ik heb ook een hekel aan verwarring en onduidelijkheid, ik voel me “gewoon” een man of vrouw en wat maken we het toch moeilijk om alles ter discussie te stellen! Het ging nu om genderidentiteit, maar het is toepasbaar op alle polarisatie: kan ik me inleven in de emoties en beweegredenen van de beweging Kick out zwarte Piet? Ik hoef het er niet mee eens te zijn, maar kan ik de inspanning doen om me in te leven? Kan ik als Amerikaan die stemt op de Democratische Partij me inleven in waarom zoveel Amerikanen op Trump stemmen?
Ten tweede is het om politiek-maatschappelijke redenen moeilijk om me in te leven. Want de meerderheid creëert een vals frame van de werkelijkheid. Alsof er sprake is van propaganda bij de LHBTQ+ beweging om jongeren transgender te maken. Het creëren van elkaar uitsluitende polariteiten (zoals man-vrouw, homo-hetero) is uiteraard historisch als waarheid zo gegroeid, maar dat wil niet zeggen dat de werkelijkheid zo in elkaar zit. Zo creëert de anti-gender beweging (zie noot 5) een schijnwerkelijkheid, die zwart-wit is. Er wordt gepolariseerd, een fictieve dreiging georkestreerd, wat de bevolking misleidt en afhoudt van de echte maatschappelijke problemen als klimaatverandering, armoede, ongelijkheid en oorlog. Maar de werkelijkheid is altijd genuanceerd en bestaat uit grijstinten. Maar dan: is het politiek niet teveel gevraagd van een bedreigde minderheidsgroep om zich te moeten inleven in de gevoelens en achtergronden van waarom de meerderheid zich bedreigd voelt? Wie wordt hier nu eigenlijk bedreigd? Kunnen we wel van zwarte mensen, homoseksuelen, transgenders verlangen dat ze zich inleven in de dominante meerderheid? Want het gaat ook om macht. Er wordt door bepaalde groepen en regeringen een werkelijkheid geframed, die doelbewust mensen discrimineert en marginaliseert. En toch is ons inleven in de 'ander' een belangrijke weg om polarisatie tegen te gaan. Het vraagt dat we over onze schaduw heen springen, en werkelijk benieuwd zijn naar wat de ander drijft en welke kwetsbaarheid eronder schuilt.
Is er een uitweg uit de polarisatie?
Die uitweg is een zoektocht. Er is geen vaststaand recept, of heilsleer, om polarisatie tegen te gaan. Er is ook geen houding die je 24/7 kunt innemen om nooit te polariseren. Sterker nog, soms kan polariseren heel nuttig zijn om standpunten scherp en duidelijk te krijgen. Maar de Mentaliserende theorie en Voice Dialogue bieden alle twee ingangen om over na te denken. Het gemeenschappelijke aan deze visies is dat een houding bepleit wordt van waaruit je situaties en vraagstukken benadert.
Mentaliserende modus
In mentaliseren nodigen we mensen uit om de equivalente modus te verlaten en op zoek te gaan naar de mentaliserende modus (zie noot 3). Dit houdt in dat ik zoek naar een voelen en denken vanuit de volgende houding:
- ik begrijp dat mijn gedrag en dat van anderen voorkomt uit gedachten, gevoelens, intenties en behoeften, ook al weet ik nog niet welke dat zijn;
- ik ben open en nieuwsgierig naar wat mij en anderen drijft om te doen zoals we doen;
- ik ga niet uit van een absolute waarheid, maar zie dat er meerdere perspectieven op een situatie mogelijk zijn;
- ik praat vanuit een zekere ontspanning, met humor en enige zelfrelativering;
- ik hanteer mijn emoties, zodat ik ervaar dat ik emoties heb en ze niet ben. Dit hanteren betekent niet dat ik geen emoties mag laten meespelen in een ontmoeting met een ander.
In de methode Mentaliserend coachen zijn gesprekstechnieken ontwikkeld die beogen bij cliënten deze mentaliserende modus te bevorderen. Het voert te ver om hier op in te gaan, ik verwijs naar ons boek over Mentaliserend coachen (zie noot 3). Om toch één kernbegrip te noemen. Bij Mentaliserend coachen streven we ernaar dat de cliënt een alternatief perspectief ontwikkelt op de werkelijkheid. D.w.z. dat hij of zij kan gaan zien dat er vanuit een ander referentiekader anders over een situatie gedacht en gevoeld kan worden. Is op het niveau van de samenleving als geheel een dergelijke houding haalbaar? Misschien zouden politici ermee kunnen beginnen?
Bewust Ego-proces
Bij Voice Dialogue nodigen we mensen uit Het Bewuste Ego Proces (Aware Ego Proces) te ontwikkelen. Dat is ons vermogen om twee of meer innerlijke kanten van onszelf waar te nemen, te ervaren en er tegelijkertijd niet mee samen te vallen. En het is ons vermogen om de spanning en kwetsbaarheid die dat kan oproepen bewust te worden, te omarmen, te verdragen en te hanteren. Het Bewuste Ego Proces is echt een proces en geen Ik (of subpersoon) en ook geen plek waar je voortdurend kunt vertoeven. Het is eerder een moment waarop je je bewust bent van de verschillende kanten in jezelf. Een staat van zijn waar je bewust heen kunt om de verschillende innerlijke stemmen allemaal te horen. Het Bewuste Ego Proces is als een manager van de ikken die naar alle innerlijke personeelsleden even serieus luistert, maar zelf de regie voert (zie noot 7). Als ik kan vertoeven in het Bewuste Ego Proces, dan kan ik genuanceerd en met compassie naar mezelf en de ander kijken. Het betekent niet alleen me inleven in de kwetsbaarheid van de ander, en welke kanten in hem of haar geraakt worden, als er gepolariseerd wordt. Het betekent ook op zoek gaan in mijzelf of ik verbinding kan maken met welke kanten in mij geraakt worden door de ander. En onderzoeken wat wellicht onze gemeenschappelijke geraaktheid is door het thema waarover we polariseren. Dit kan leiden tot meer onderlinge verbinding in plaats van verwijdering.
De middenpositie
Zowel de Mentaliserende modus als het Bewuste Ego Proces heb ik in mijn boek (zie noot 1) de middenpositie genoemd. Het is mijn hoop dat meer mensen in deze spanningsvolle tijden elkaar gaan benaderen vanuit die middenpositie.
Noten
1. Meijer, René, Omgaan met ongemak in coaching en training. Als het niet loopt zoals je hoopt, een wervend perspectief, Boom, 2024.
2. Wachter, Dirk de, Borderline Times, het einde van de normaliteit, Lannoo Campus, 2012.
3. Bleumer, Peter en René Meijer, Mentaliserend coachen. Bevorder zelfreflectie en inlevingsvermogen in organisaties, Boom, 2016.
4. Collewijn, Berry, Karin Brugman en Judith Budde, Ik ken mijn ikken. Ontdek andere kanten van jezelf met Voice Dialogue, Thema, 2010.
5. Butler, Judith, Wie is er bang voor gender?, ten Have, 2024.
6. Harari, Yuval Noah, Sapiens, een kleine geschiedenis van de mensheid, Thomas Rap, 2019.
7. Budde, Judith en Karin Brugman, Coachen met Voice Dialogue, Handboek voor begeleiders, Thema, 2016.
