Er heerst nogal wat verwarring over de begrippen systeem en systemisch. Als men tegenwoordig zegt: “Ik werk systemisch”, dan bedoelt men meestal: “Ik werk volgens de uitgangspunten van Hellinger", en “Ik maak gebruik van familie- of organisatieopstellingen”. Echter, het woord systeem is ouder dan Hellinger’s invulling en wordt in verschillende methoden en publicaties anders gebruikt. Hieronder een poging tot verheldering in een beknopt overzicht. Voor details verwijs ik naar diverse boeken.
Systeemtheorie: de oorsprong (de biologie)
De basis van de systeemtheorie ligt in het midden van de vorige eeuw bij Von Bertalanffy, een Oostenrijks-Amerikaanse bioloog. Hij stelde gedrag van een organisme gelijk aan een systeem of ‘a set of elements in interrelations’. Hij verklaarde de groei, aanpassing, regeling en verandering van levende organismen vanuit het concept ‘open systeem’ d.w.z. ‘a system in exchange of matters with its environment, presenting import en export’. Kernbegrippen: het geheel is meer dan de som der delen, interdependentie, systeem en subsysteem, feedbackloops, zelfregeling. Zijn General Systems Theory werd toegepast, niet alleen op organismen maar ook op maatschappelijke systemen als organisaties.
Boek:
L. von Bertalanffy: General Systems Theory.
Systeem- en communicatietheorie (de psychologie)
De Palo-Alto groep uit Californië heeft in de jaren ’60 van de vorige eeuw de systeemtheorie toegepast op relaties en interacties en uitgebouwd tot de systeem- en communicatietheorie. Belangrijke representant is Paul Watzlawick, die met o.a. de axioma’s als ‘je kunt niet niet communiceren’ en ‘elke boodschap heeft een inhouds- en een betrekkingsniveau’ bekendheid heeft gekregen. Deze theorie is diepgaand uitgewerkt door de Interactie Academie uit Antwerpen, zowel in systeemtherapie als in het werken in organisaties.
Boek:
P. Watzlawick, J. Beavin & D. Jackson: De pragmatische aspecten van de menselijke communicatie.
Systeem- en leefwereld (de sociologie)
De Duitse socioloog Habermas, lid van de Frankfurter Schule, onderscheidde de systeemwereld en de leefwereld in zijn lijvige boek Theorie des Kommunikativen Handelns. Onder systeemwereld verstaat hij met name de economie en de staat, die berusten op doelgericht handelen en die gedomineerd worden door geld en macht. Onder leefwereld verstaat hij de privésfeer en de politieke openbaarheid, die berusten op communicatief handelen. Deze begrippen zijn door Wouter Hart iets anders gebruikt. Onder systeemwereld verstaat hij alle procedures, regels en afspraken waaronder professionals hun dagelijks werk doen. Dat handelen in de dagelijkse praktijk is dan de leefwereld. Door een rigide systeemwereld worden professionals in hun werk in de leefwereld belemmerd en raakt een organisatie af van haar oorspronkelijke bedoeling.
Boeken:
H. Kunneman: Habermas’ theorie van het communicatieve handelen, een samenvatting door H. Kunneman.
W. Hart: Verdraaide organisaties: terug naar de bedoeling.
Systeemtherapie (de psychotherapie)
Als reactie op de individuele psychoanalytische benadering van Freud ontwikkelden therapeuten in de jaren ’60 de gezinstherapie. Twee stromingen zijn de contextuele systeemtherapie van Ivan Boszormenyi-Nagy en de structurele gezinstherapie van Salvador Minuchin. De kern van deze benaderingen is dat je de problemen van een patiënt niet mag toeschrijven aan de persoonlijkheid van het individu, maar dat je de invloed van de historische context en van de interactiepatronen van het gezin in ogenschouw moet nemen. De patiënt is als ‘geïdentificeerde patiënt’ vooral het kanaal en de uitdrukking van een probleem dat contextueel en interactioneel bepaald is.
Boeken:
I. Boszormenyi-Nagy & G. Spark: Invisible loyalties.
S. Minuchin: Gezinstherapie.
Systemisch werken (coaching en therapie)
Bert Hellinger leunt met de theorie die de basis is van zijn familie-en organisatieopstellingen ook op de uitgangspunten van deze gezinstherapeuten uit de zestiger jaren van de vorige eeuw. Tevens maakt hij gebruik van dramatische methoden die hun oorsprong vinden in het psychodrama van Jacob Levy Moreno. In zijn aanpak hanteert Hellinger een eigen visie op de betekenis van het ‘systeem’ die afwijkt van de andere systeemtheoretici, wanneer hij spreekt over de wijsheid van het systeem en refereert aan onzichtbare invloeden.
Boeken:
B. Hellinger: De verborgen dynamiek van familiebanden.
G. Weber: Het succes van organisatieopstellingen.
Zijsprong: de psychodramatische methoden van Moreno zijn niet hetzelfde als de ‘opstellingen‘ van Hellinger, hoewel het er van buitenaf wel vergelijkbaar uit kan zien. In onze opleidingen maken wij gebruik van dramatische werkvormen, die hun oorsprong vinden in het psychodrama van Moreno en die verschillen van de Hellinger-aanpak. Een essentieel verschil is de mate van regie die de inbrenger heeft en houdt over wat er gebeurt in het uitspelen. Als opleiders van het Balkon noemen het dan ook geen ‘systemisch werken’, maar ‘werken met dramatische werkvormen’. Als wij organisatiedynamiek in de ruimte neerzetten spreken wij van organisatiesculpting of organisatiedrama. Onze aanpak heeft verwantschap met Family sculpting zoals ontworpen door de gezinstherapeute Virginia Satir.
Boeken:
L. Mulder & J. Budde: Drama in bedrijf, werken met dramatechnieken in training en coaching.
V. Satir: Mensen maken mensen: de kunst om een gezin beter te laten functioneren.
Systemisch adviseren (organisatieadvisering)
Echt nieuw in onze boekenkast is het boek over systemisch adviseren van Siebke Kaat en Anton de Kroon. Zij combineren de uitgangspunten van de systeemtheorie (zie hierboven Von Bertalanffy) met die van Hellinger, echter zonder zich afhankelijk te maken van de vorm opstellingen. Zij spreken van de organisatie als levend systeem en refereren ook aan gezinstherapeutische begrippen als ordening, balans tussen geven en nemen en parentificering. Een mooie combinatie van concepten van o.a. Minuchin, Boszormenyi-Nagy, Satir en Hellinger. Een boek met theorie maar ook praktijktoepassing en vragen voor de lezer om mee aan de slag te gaan.
Boek:
S. Kaat & A. de Kroon: Systemisch adviseren, de organisatie als levend systeem.
Systeembenadering (groepsdynamica en organisatiekunde)
In onze opleidingen Interventiekunde en Groepsdynamica maken wij gebruik van de Systeembenadering, vertaald in een model dat wij ontworpen hebben maar dat raakvlakken heeft met enkele eerder genoemde benaderingen. Wij onderscheiden in organisaties en teams drie structuren: de Harde Structuur (HS: alles wat letterlijk hard is en formeel vastligt, zoals het gebouw, de formele bedrijfskleding, de procedures, de functieomschrijvingen, het beleid op papier, de formele gedragsregels enz.), de Oppervlaktestructuur (OS: alle zichtbare communicatie en interactie in een team en de organisatie) en de Dieptestructuur (DS: alle onderstromen, verborgen patronen, onbewuste processen, ongeschreven regels). De fenomenen in deze drie structuren beïnvloeden elkaar permanent en wederzijds. Het zijn circulaire processen in de context van het systeem team of organisatie. Om inzicht te krijgen in de Dieptestructuur maken we gebruik van psychoanalytische concepten, die inzicht geven in collectieve onbewuste processen in team en organisatie. In het werken met casuïstiek maken we gebruik van ervaringsgerichte methoden o.a. gedragsdrama en organisatiedrama.
Boeken:
R. Meijer & L. Mulder: De hei op! Een groepsdynamische aanpak voor teamontwikkeling.
L. Mulder & J. Budde: Drama in bedrijf, werken met dramatechnieken in training en coaching.
René Meijer (met dank aan Lex Mulder)
Reacties zijn welkom: rg.meijer@hetbalkon.nl.
